kamus jawa kawi 4

Tampilkan postingan dengan label kamus jawa kawi 4. Tampilkan semua postingan
Tampilkan postingan dengan label kamus jawa kawi 4. Tampilkan semua postingan

kamus, jawa kawi 4


a; saogat - atidhira; (sangat) - subaddha; subandha; sUdhlra; 
ketegnbao dh8raka; dh[ti; kasilwikan; kawyawasayawikraman (kds 
wyawasayawikrama); teguh; - bati daryata; dhairyara; dharaka; d.hieLi 
tegun v, tertegun (m) (a)tegeg 
tegur v. menegur manis (ramah) sumantwa; ditegur manis (ramab) sinantwa; 
teguran tutuh; - manis (ramah) santwa 
 

tekan v watek; tekanan (jiwa) upek 
teka-teki n cangkriman 
tekuk v tekuk; gelung - (nama bentuk sanggul) gelung tekuk 
tekukur (Columba ligrin) n drekuku; (burung) - (Columba tigrina) treguku; 
wuruwuru; wuruwuru spang 
tekun a ananyamat(y)a; dhairya; ekanta; mah~a; tegep; utsaha; - sekali 
~~a; bertekun keras ati~bhrama; ketekunan daryata; dhairyata; 
dhrti; nob; u~a; utthana; wirya 
teladan n darsana; ctre~~ta; ~\imta; tulad(an) 
teJaga n anak tasik; candiki; jalasthana; sara; sarasT; taqaga; talaga; ta!3ka; 
telab adv (hu)wus; - mendapat senjata labdhastra; - pastiltetap nissangSaya; 
setelah telas 
telan v, menelan angulu (kd~ ulu) 
telanjang v amuda; awuda-wuda (kds wuda); lagna; nagna; uda; wuda; 
ditelanjangi winudan 
telapak n, - kaki padatala; -tangankaratala; - tanganlkaki tala 
teleng v tiling 
tele-tele, bertele-tele (panjang Iebar) a ce~!-8 
telinga n leap{); ~a; Srota; Sroti; Srotra; talinga 
teliti a ananyamat(ya)a; apramada; tegep; tuhagat}a; yatna 
teluh (sihir) n wluh 
teluk n teluk 
telur n at}Qa; antiga; hantelu; hantiga; hantrini; - ikan jal~<Jaka; bertelur 
angusu-usu (kds usu) 
telus a teqas 
teman n indika; kaI1ca; mitra; rowang; sahaya; sakhii; salehi; - muda (murid, 
[pe]magang, pegawai, pelayan raja, pujangga) wuruk; -/pembantu baik 
waraparicirika; - sejawat palibaya; pantenbaya; dng - arowang; sbg 
-mu rowanganta; ditemani sinidik (kds sidik) 
tembaga n tambaga; tfunbra; tamra; kancah - berkepala sapi (tempat 
penyiksaan di neraka farnaniloka) tambrago(h)muk(h)a, tamragomukha, 
tambragohwaktra, tambragoweci, lempengan/piagam - tambrap~a; 
spt -tumambaga 
tembak (bedil) tembak 
tembang n ~mbang 
tembikar n wingIca 
tembok n kuta; -, berkeliling bapra; wapra; - pagar wajraprakara 
tembolok n ttlih; tiih; 
 

tembus v t~; - cahaya tarangtangen; tarawang; tertembus koiiakan; 
koncakan;uffak;uncak 
temenggung n m~9alika 
tempat n alaya; ~ah; atpada; gwan; deSa; digdeSa; karang; k~tra; pada; renah; 
(sa)sana; sthIma; tantu; tentu; tonggwan; unggon; unggwan; unggwanan 
(/cds unggu); - beJajar widyagocara; - berhimpun pasanggrahan; ­
berjanji papunagyan; - berkumpul pamiranti; papupulan; sabhayata­
na; - bersenang-senang upawana; - daogkal maqake; - duduk 
asana; dhana; mahanten; mahari; JY<I~a; prastarll11a; (sa)sana; talpa; ­
harta benda mahapadma; - (per)jamuan pangutsawan; - kebebasan 
muktapada; - kediaman alaya; grama; wasana; - kediamao Dewa 
Yama Yamruaya; - berJindung sementara waktu pamegilan (kds 
wegil); wegilan; - (kedudukan) sthana; - keramat sunyagara; ­
kerja ~as; - latihan pangabhyasanan; - makan panadahan (/cds 
ta~); watangan (/cdswatang); -membuat tembikar (periuk belanga) 
kumbhaIciraSaJa; - menerima tamu paranti; - mengadakao kurban 
(seJamatan, sajiaolsajeolsembaban) payajii'an; yajmsthana; - nayaka 
(pembesar, pimpinan) kanayakan; - oraog yg telab muksa (bebas, 
sempuma) mok$apada; moktapada; - para bidadari kastringganan; 
- para janda pamulailjaran (/cds wuIailjar); - pemaodiao (terutama 
pemandian suci) tirtha, patlrthan; - pengurbanan payajnan; yajnastha­
na; yajnayatana; - penyiksaan di neraka taro wesi; - penyimpanan 
nidhfula; - (pen)ziarab(an) paUrthan; tinha; - perdebatan wlidam3{l­
4aIa; - perhentian adi~~a; patani; - peristirahatan alaya; Iaya; 
pangtlI].~ngan (/cds uI1~eng); paranti; - peristirahatan (penginapan; 
pengungsian) pamegilan (/cds wegil); wegilan; - perJjDdu~gan Jokapa­
riiSraya; - pertemuanlperundingan para pablawan wirayatana; ­
raja berkumpul narapatimaJ}<!ala; - sidang watangan; - sirib caparu; 
laficang; wwah; - suci tungkub; - suoyi ajana; - tertinggi paramani­
raSraya; - tidur amben, ambyan; palaiica; palangka(n); (pa)turwan; 
paryangka; tilam; - tinggal ag8m; alaya; bhawana; dhana; drum1; kami­
getan; kuluwutan; niweSa; - tinggal pomahan (/cds umah); sawan; tantu 
pra~~; tatwaprati~ta; umah; wasana; - tinggal beserta ladang bekas 
bulan yg ditebaog panaruka; - tinggal para pertapa uluog tapaloka; 
taparloka; tapoloka; - tioggal yg menyenangkan paribhoga; - (ting­
gal) yg tetap tantupra~~a; tattwaprati~$l; - upacara perJrnwinan 
pawarangan (/cds warang); - ulk melangsungkan kurbaolselamatan 
yajDasabha; - (msl balo) utk ment:uci pamasehan; - yg baik utk 
beristirabat uttamaSayana; - YI dipajang ramyaracana; - yg indahl 
menyenangkan kalangen (/cds tango); - yg jauh diiradeSa; semua ­
 
jambat; bertempat di munggwi; umunggw(ing); munggwing (kds ung­
gu); - tinggal hoya; tamolah; tBmoli; wilsa(na); - tinggal di wasi; ­
tinggal di timur piirwastha; pirrwasthima 
tampayan n gha!'l; kalasa; kamaI!<Jaka; panay 
tarnpelak n upawada; upel; - (uman - uman) undamana; menempelak 
(menguman-uman) anguflqamana 
tempuh v, sukar ditempuh agamya 
tern puling n pap-sa 
tempur v tampuh; tempuh; tempur; yuddha; bertempur laga; ayudha; 
yuddakarya; alat utk - pamigraha; pertempuran wigraha; yuddha; 
yuddhaIciu-ya 
tempurung n kuyop 
Itemu v temu; tepung; bertemu muka dng muka sapawulatan; ditemui(nya) 
kolaran (kds uJar); pertemuan abhika; asthana; - rahasia gUhyasamaya; 
penemuan sendiri buddhiracana 
2temu n (Curcuma zerumbet) temu 
tenaga n satwa; utsaha; - badan kayawala; penuh - /kekuatan 
wyawasaYlnmaka; sedikit - aJpasara 
tenang a a4eng; adhya.tmaka; amban; anteng; aring; jamjam; jatmika; k~ma; 
ilia; nirbhaya; nis'cala; nismara; prasomya; santika; Santika; saranta; 
sarimya; somya; sth1ti; tiqem; upaSama; upasanta; wisata; wiSata; (menja­
di) - upasanta; sangat - atisanta; mahawiswasa; prasomya; tidak ­
angurah-arih (kds urah-arih); ketenangan andtl; santika; Santika; - budi 
jrumaprasada; - hali kOpaSaman (kds upaSama); samarajnana; santika 
tenar a kasub; kyati 
tengadah v tanga; tenga; .engha 
tengah n madhya; madhyama; tengah; - hari rengah ng we; - malam 
madhyaratri; nisitha; tengah wengi; -siang/malam bari madhyahna;­
tinggi dan rendah madhy8rdhamadhah; di - madhyama; penengah 
panengah; setengah mantare; - (separo) satengah; - matang maqam; 
tengah-tengab patengah; - (tidak memihak) madhya (rna); berdiri di ­
mad(h)yastha; yg di - madhyama 
tengau n tengu 
tenggalung n sb musang (Vive"a tangalunga) tinggalung 
tenggara n agneya; kagneya; berada di sebelah - agneyastha 
tenggek ~ tengger 
tenggelam v, - matahari astamana; -nya matahari, bulan, dsb asta; waktu 
matahari -/silam astam8nakaIa 
tel!gger v tinggar; tenggeran tinggaran 
 

tenggiling (Manis javanica) n tinggiling 
tenggorokan n laklakan 
tengiri n (ilean laut, Cymbium) rengiri; tingiri 
tengkar v, bertengkar awiQingan; awiQing-wiqing (kds wiQing); (a)wiwil; 
awiwilan; wiyara; wyara; wyawahara; wyawara; pertengkaran kalaka; 
wilda; waira; wera; wirodha; wiwiida 
tengkek n (nama burung air) tingkik-tingkilc; - udang (Alcedo melanoptera) 
tetengleek 
tengkorak n, - manusia maralcapaJa (nara + kapaia) 
tengkuk n grlwa; yuga; tenggek 
tentang v, bertentangan wy~hata; - dng adat-istiadat lokawiruddha; 
menentang langghana; langghya; wihang; - (melawan) (a)mukil, 
(a)mungkil (kds wukil,wungkil); pertentangan wirodha; wiru(d)dha 
tentara n badwa; bbrtya; jwit; kuwung; sainya; sena; senya; tantra; wado; 
wadwil; wadya; ~irasamuha; yodha; - angkatan darat adhoralJamuka; 
..:.....- (baik) susena; - dan rakyat desa balathani; - darat padati; -dewa 
amarasena; - gagah berani wlrabala; wirayodha; - kera wanarabala; 
-Iengkap caturangga; - Yama (Dewa Maut) Yamabala; Yamabhretya; 
- yg (gagab) berani wirayodha; - yg gagab berani wirabala; bagian 
- wahinl; jumlab - balasangkbya; (kelompok) - balag~ 
tenteram a ararem (kds rarem); jamjam; k~ma; lila; (m)an<Iel; Samatha; Santa; 
santika; santika; upaSama; wisita; wiSata; ketenteraman abhaya; anga­
bhaya (kds abhaya); santi; - dunia jagatlq1a 
tentu p niScita; ya; yaya; ketentuan byawasth3; byiiha; wyawasth3; w}'1iha; 
penentuan (waktu) sangketa 
tenun n renun; ditenun inuta (kds iita) 
tenung nabhiciu"a; waSikaraQa; (abli) - tenung; orang -abhiciira; menenung 
illihicaraJca; abhican; abhicarin 
tepat a hitu; pr8wala; rahajeng; saphala; sayogya; (sa)yukti;su$t.u; tantu; tentu; 
tepat; repet; tija bhiigya; tuhu; yathiirtha; yogya; - dan adH priyahita; ­
pd waktunya kalika; - sarna samplah; - sekali mungguh; tepatan 
(tempat berkunjung, berkumpul) pamiranti 
tepi n dawata; kampid; kiping; kUla; lambay; Iambe; lambwan; lirang; palipir; 
patil; sisi; tambing; tamping; ta~ tepi; tim; tirah; tungha; tunghan; 
turangga; - laut SagaraUra; tatpiira; -/lereng (sungai, laut, gunung. 
jurang. dsb) tembing; -/pinggiran kain/pakaian tumpal; -/pinggir 
sungai tatp'ara; - sungai naditat;8; naclitfra; lalasta; lasta; diberi -/ 
pinggiran tinumpalan; sepanjang - tiit sisl; tepian tambing 
tep~k n, - tangan taIangkup 
 

tepung n, menjadi - ~dek; - sari sa~ek; san uwur 
teraju n t(a)raju 
terampil a supatra; waged; keterampiJan kawagedan; - tangan (lerutama 
bermain musik) astakoSaIa; hastakoSala 
terang a abhrli; awa; awas; amaya-maya; (m)awa; rnawi ; prasanna; srueja; 
sinang; trang; waspada; wispa~~; - benderang adyo.!3.; ~dyUta; asinang; 
mawingang-wingang (kds wingang); - dan gelap anilanila; - jiwanya 
abhisambuddha; (terdengarltampak) - (je/as, nyata) awas (kds was); 
menerangkan (sesuatu) wacaka; keterangan bodhana; byakta; byapa­
deS'a; kalmga; kalingan; wodhana; upapatti; (w)yakti; wyapadeSa; -/ 
makna mimpi wahana; wana; penerangan dlpaka; dipamalli; bodhana; 
wodana; wodhana; - (kesadaran) yg sempurna wisambodlli 
teras a galih; iji; parigi; twas; (diberi) berteras pinarigi 
teratai n arawinda; kamala; kambaJa; pakaja; pangkaja; sarasija; saroja; tun­
jung; wiJaja; - kalbu nayapangkaja; - merah kurawa; padina; padma; 
padmaraga; - merah (Nelumbium speciosum) tarate; - putih 
swetakumuda; hutan - pangkajawana 
teratak n taratag 
terawang n tarawang 
terbang v wSacara; aJayang (kds layang); amer (kds wer); gaganacara; 
gaganamarga;gagan~tar8la; ib&; (m)angJayang (kds Jayang); siinyamlir­
ga; wer; war; - di/ke angkasa illSaciira; ak8Sagami; ambaramarga 
terbit v metu (kds wetu); wijil; - (matabari) udaya; - dan terbenam 
(matahari) udayastamana 
terharu a, sangat - batinya atimarma 
teri (ikan Jaut) (Sto/ephorus tri) n tri 
teriak n wii; wuh; berteriak awn; awuh; teriakan keras wararawa~a 
terigu n godwna; godhuma 
terima v tampa; tarima; - kasih tarima; menerima Jabdha; - anugerah 
labahawara; yg diterimakanldihadiahkan (oleh raja) kpd seseorang 
utk menjadi istrinya tatariman 
terjun v turun 
terka v taha; tarka;terkaantarlcaan; filsarat terkaltarka dll tarIcidi 
terkam v lujah 
terlalu adv lukan; marma; lita; - kurang ajar, jangan ditiru tan tata lita tan 
luten 
ternak n paSu; upacara; - bertanduk wre~abha; wr"Silbha; binatang - keeil 
~udrapaSu; kawanan - gokuJa; peternak atwih (kds twih); peternakan 
go~u 
 

terompab n dampa; pIuiap8duka 
terompet n 1c8!taJa; Sanpca 
• ,. - I •
terpentlD n snwasa; snw~~ 
tertawa (ketawa) v. - terkakak-kakak latah; menertawakan anga~asa 
(kds apal}asa) 
tertib a regep; tadya; tuhagana; (sangat) - subaddha; subandha; ketertiban 
praSi~Ja' . 
teruna n taru~a; - (pemuda yg sudah waktunya kawin) (w)uruh-(w)uruh (kds 
[w]uruh) 
teros t(e)rus; - terang byakta; wyakta; - terang (jujur) nalbi; terus-menerus 
ak~k (kds kecek); (m)anarawata; anawarata; anuwarta; lot; (m)aselur; 
masilur; nirantara; sarisari; tuhagru;ta; - (kekal. tidak berhenti. tetap. 
senantiasa.pasti. tentu) tamolah; tan/tar molah (kds ulah); terusan pacira; 
tambak 
tetangga n s8.rnanta; tupare 
tetap adv dhruwa(m); lana; langgeng; manggeng; niScala; niscita; panggeng; 
sapmti~~ salata; repat; repet; tuhag8l)8; - (laic berubah. kekal) tarmolah; 
tepel; retq,; tuwuh watu; - tegakltenang niScaIa; menetap nisaQa; 
penetapan pako; pamako; ketetapan byawastha; wini.scaya; wyawaslba 
tetapi tapi, tathapi; tuwin; yadi; yaya; yayan; - jika yapwan 
tetes n bindu; leSs; rarab; titik; titis; windu; - (air mata) tiritis; titis; tetes-tetes 
teretes; bertetesan, menetes rumamb 
tewas v wipati; - (meninggal dl pemng dsb) tiwas 
tiada, - celanya salisii 
tiang n saka; stambha; tihang; tiyang; - batu watu tihang; wungkal tihang; ­
bendera pancer; pama1iceran; - bubungan reken wuwung; - (kapal) 
patiyangan; - (penambat gajab) aIana; - (pilar. tugu) lempal kurbanl 
seJamalan) yiipa; - utama lajer; banyak - patiyangan 
tiap adv, - ban pratidina; - - - sabran 
tiba v pi3pta; prapti; mwuh 
tiba-tiba adv mogha; waSa 
tidak 1 adva- (alpha privans); na-, nir~; wi-; - ada bonten; mbonten, nir; 2 p 
'. nora; narana; 13; taha; taham; tak; tam; taman; tamanora; tambonten; tan 
bonten; tan; tanora; tar; tat; tatak; tal8n; tatar; tatat; tayana; te; wigata(h); 
- ada guDJUlya nirartha; - ada lag; aweh, weh; - ada (seseorang dsb) 
laya; - ada yg melebibilmenguogguJi iamoli; tarmoli); - adiJ wyati­
laama; - aotara lama, - lama kemudian. tadanant.ara.; - apa-apa 
tahi.; - berarti nirartba(ka); wyanha(ka); - apa-spa tabs; - berarti 
n.irartha(ka); wyartha(ka); - berbadan n.irfllalra; - berbabagia man­
 

dabhagya; - berbuablberbasil (sia-sia) wiphala; - bercabaya nisteja; 
- berdaya ~ nisteja; - berdosa nirdo~; - bergerak 
(bergeser, goyab) niScala; berguna nirarthaka; n~phala; wyartha(ka); 
- berbasil niwbala; wiphala; wyanha(ka); - berbasil, - telitilpandai, 
(bodob) tan teres; - berkeinginan bawa narsu nirfunisa; - bernoda 
nU3kuJa; ninnala; wimala; -berseri-serilbersinarni~ha; - bersinar 
wiraSmi, - peduli (perbatian, tertarik, dsb) wirati; - bertujuan 
nirartha(ka); - berubab nirwikira; niScala; - berwarna baik wiwaJ1}a; 
- berwujud nir3kira; - cemar nir8kula; - dapat mati nirantaka; ­
dapat menguasai diri sendiri wirangrong; wirangrwang; - gentar 
akampya; ni~rakampya; wigatabhaya; - henti-bentmya nirantara; ­
bormatltakut tan tahen hati/twas; - jujur wakra; - lain tan panoli, 
tamoli, taya rnoli, tan hana rnoli, tan hanol!i , tamolin (kds uJi); - lekatl 
lengket pd sesuatu nrragraha; - makan niriihara; - mau wiwal; ­
maulsuka, kogug (kds ugug); - mengbalang-balangi, - (merasa) 
terganggu, - gentar tan/tar wighani/wighata (kata wighani selalu dl 
kaiirnat ingkar); - mungkin tahll; - ragu-ragu tamoli (tar rna-uli-i); 
tiimolin; - rata wi~a; - sadar (w)ulangun; - sarna/rata wi sarna; 
wi~a (n kakawin yg bergwu lagu tidak sarna dl tiap lariknya); - setuju 
(a)wiwil; awiwilan; - suka (mau, senang, cinla, menurut) lurnuh; 
ninigraha; wiwal; - tabu malu wil3ja; - takut wigatabhaya; - tenang 
raiicana; - tertarik wirakta; - urunglgagal, pasti tan wun; tan wurung; 
- wajar waikreta; - wangi wigandha; ketidakadaan n~kala; taya 
tidur v ke~; nidr3; supta; swapna; turii; wija; - nyenyak bilola; turU tepeng/ 
repoog; pura-pura - mapituni; sedang - dl ketidaksadaran mutlak 
wibW}asupta; tern pat - (pa)turwan; tidur-tidur ayam atuni"-turii ayam; 
bertidur-tiduran aturii-turii; bertiduran tUfWan 
tiga num telu; tiga; traya; tri; trlQi; -angkatanlketurunan tripauru~; triporu~; 
- api tryagni; ~ badan (kekuatan) dr mereka yg telah mencap~i 
kebudaan trikiya; trikayika; - belas teluw~las; tiga welas; trayodaSa; 
tridaSa; - belas saksi trayodaSa-~l;~ belas setengah trayodaSardha; 
- buana (dunia) tribhurni; trihhurnyal}9a; tribhuwana (1. sorga dewa­
loIea, swarga; 2. dunia rana janaloka, janapada; 3. dasar bawah bumi 
patala; atau 1. sorga; 2. angkasa; 3. bumi; - cac"atlpenyakit trimaJa (ialah 
1 harIa benda, artha; 2 nafsu, kama; 3 bicara, Sabda); - cacat (Iamak 
[lobhal, kebodohan [rnohal,jahal [rnurka]) tripradhana; - dewa (Brah­
ma, Wi~i.zu, dan Syiwa) Trip~ - dewa (biasa) trisura; - dewi 
tridew1; - dunia trailokya; triloka; - jalan (sorga, dunia, dasar burni at 
nerak3; at sorga, angkasa, burni) tripatha; - jenis binatang (yg berkaki 
ernpat, burung, dan ikan) trijanggama; - kali trig~a; traya; - kali jasa 
 

triYaSa; - kasta trijanma; - kasta tinggi (brah~, ~atriya, wai,rya) 
triwangSa; triwarQa; - kebaikan triparnrtha; -kebiasaan buruk trikhala; 
- kekuatan trikaya, t:rikayika (1 bahasa, bicara, kala-kala, w3.k; 2 
badanllubuh, kekualan kaya; 3 halilkeinginan, pikiran ciua) , ­
kendaraan (dl agama BU(iha Mahayana) yanatraya; - kesaktian triSakti; 
- macam tigawarpa; - macam bumbu harum trig~~a; trigandha;­
macam keberadaan tribhawa; - macam keuntungan trilabha; ­
macam rempah-rempahlbumbu (lada hitam, Iada panjang, dan jahe) 
trika~ka; - mazhab/sekte (dl agama) tripak~; - penghambat/ 
haIan2an triwighna; - permainan tripaI}a; "-permata" (dl agama 
Budha Hinayana:Budha,hukum[dharma] dan perkumpulan para ulama 
[sanggha] ratnatraya; triratna; - puluh telung puIuh; tringsa(t); - puluh 
dua batring§a; dwatring§a; - puluh enam ~ltrimsat; ~~tringSad(t); ­
puluh satu t~Iung puluh tunggaI;- puluh sembilan nawatringsat; ­
ratus teJWlg atus; triJ:!i&ltani; triSatam; - ratus tiga pulub tiga (333) 
teIWlg atus wIung puluh lelu; - sendi waktu (pagi [matahari Ierbit], siang 
[pukuI12.00], sore [matahari Ierbenam] ) trisandhya; -sirat alam (1 jadi; 
2 tumbuh; 3 rusak) trigu~; - sirat baik tripanirtha; - sirat dasar dl 
ralsarah (1 kebaikanlkesucian sauwa; 2 na[su/keserakahan rajah; 3 
kegelapanlkebingungan ramah) trigUl)a; - tahun trisamwa~ ­
tujuan tri~dhya; - tujuan mustabak bagi orang hidup triwarga (ialah 
dharmlirthaIcama, yaitu: 1 agama, 2 maju dl kebendaan, dan 3 kenikmatan 
indra); - urat nadi trin8di; - waktu (yg lalu, sekarang, yg akan datang) 
trikala; - wiJayah di b~wab bumi tripataJa; berkepala - trisirah; 
bermata - (Siwa) Trinayana; Trinetra; bertangan - tribhuja; daun ­
(pohon Aegle mannelos) tripattra; dua puluh - tigalikur; keranjang ­
, - kelompok kitab suci ajaran Budha (Sulra-, Winaya-, dan 
Abhidharmapilaka) tripitaka; pemerintaban - dunia trailokyariijya; 
rangkap - traYl; selurub daerah - dunia trailokyam~~a; sorga 
ketiga/tertinggi tridiwa; tabUD ke-13 trayodaSawar~; tanggal13 (dulu 
dr selengah bulan) trayodaS~ terjadi dr - bunyilaksara tryak~; yg 
bermata - (n Siwa) Tigamata; Trilocana; Trinayana; Trinetni; yg 
berpuocak - (Gunung Meru) Trisrengga; yg bertaring -(jenissenjata) 
triSik(h)a; triSula; yg mengetabui- waktu (=Sang Mahatahu) TrikMajii'a 
tips v tinghas 
tikam (tusuk) v, di- abhihata 
tikar n alas; kalas8; ~ lantay;- (dr daun kelapa) wiqig 
tikus n kamiris; mfisika; tikus; wegang; - besar (Mus selifer) wirog; seperti 
-anikus 
tilam n tilam 
 

tolih v 101i(h) 
tolong v tulung; ditolong pinaritrai:ta; menolong amaritriina; parasparopakara­
na;umaritr'fu)a;saling - parasparopakara; sarana utk - panulung; tolong­
menolong parasparopakara; pertolongan asraya; aSrayamanggala; na­
tha; paritrfu}a; pras8da; upasraya; penolong hastadhara; trata; tratar 
tombak 11 buntal; koma; kunta; Sangku; Sii1a; tomara; IOwok; tumbak; waja; 
walang; - pendek kantar; mata/ujung -llembing (lei pasukan terde­
pan) pamaja 
tong 11 ~ p3tri 
tonggak 11 skandba 
toogkat 11 tam; walang; y~ 
toogkeng (punggung sebelah bawah) 11 wangkong; wangkwang 
tong-toog 11 murawa 
tonton v, tonto03n tontonan 
topan 11 atawawar; se4ung; wagyut; wagyutpata 
topang 11, penopang seQ~ 
.topeng raket; tapeI; (pertunjukan topeng) topeng 
topi n, - baja rukuh; bertopi baja marukuh 
tradisi 11 sampradiya . 
toa a aIcelUl; atuha; awas8na; jam; kabayan; kelut; 1iJu; loa. tuha; tuwa; usana; 
uSina; W!'fdha; - rents hiDiSraya;Jrelut; dl segala hal spt orang -, 
wrOOdhajiti; menjadi - krn bertapa rapoWlidOhah; tidak - dan tidak 
mati aj8ramanu:la; tua-tua tuhi~tuhi; ter1u~ jyesta; jy~~; na­
yaka; 18 dianggap -pinilllh3; ketr.Ja tuba-tuba . 
tuak 11 bac;lyag; lahang to~ tuak; twak 
tualang baQ<Jega; b~(4)yaga; b3J!(4)yaga 
toan 11 (e)mpu; natha; Uuga ditujuJcall kpd wanila, islTi, kekasih) tuhan; (kepaJa, 
pemimpill, dsb) luhan; twan; - rumah dampati; - tanab lokapIDa; 
bertuan atuhan ­
tuba (racun ·ikan) 11 tuba 
lubi v, bertubi-tubi akecek (/cds keceIc) 
tubuh 11 angga; anggakara; deha; gatra; gatniwayawa; kaya; matra; raga; Sariia; 
Sarlragatra; tuwuh; wadi; - gemetar (bulu roma berdiri, merasa ngeri, 
jijik. dsb) wirigen (kds wirig) - indah suniga; - (tanpa anggota) 
kawandha; (anggota) - pratyangga; (batang) - kawandha; lawayan; 
bertubuh asurnga; - indab asuraga; - sempurna paripiirl}adeba; 
paripiirl)iwayawa 
tuding (jari pellunjulclleJunjulc) tuding 
 

tudub v, tuduban lokika 
tugas n anu~; karya; widhi; wi* - (berat) wi~~; - (bidup) dharma;­
pekerjaan swakarya; petugas bhretya; bhrtYa; malandang (kds landang) 
tugu n tugu 
tuban n Wibudha; Widhi; Wiwudha; ketuhanan widhi 
tubu n tuhu (burung jantan; walik burung betina) 
tuju v tuju; ditujukan kaprayojanan; tujuan abhila~;abhipraya; adwan; adh­
wan; arambha; arembha; artha; g~ ~; lak~ya; p~; pmya; prayo­
jana; sadhya; tujwan; ulih; wipraya; wi~ya; - akhir wekas; - tertinggi 
paramfuthika; sudah mencapai -nya labdhaprayojana; tercapai -nya 
labdhakaryasadhya; labdhasadhya; bertujuan makaprayojana; - baik 
subilrtha; persetujuan anujna; anujnana; anujnata; anumata; anumoda; 
asumgkara; pobhaya(n); ubhaya - kedua belab pihak ubhayasanmata; 
setuju adi; angga; ubhyaguJ}a; (sa)yukti; yogya 
tujuh num sapta; - belas pitu welas; - bari saptadina; saptadiwasa; ­
laut(an) saptajaladhi; sapdrnawa; sapmsagara; saptasamudra; - macam 
saptawidha; - nada saptaswara; - planet saptagraha; - puluh saptati; 
- puluh satu pitung puluh tunggal; - yg terpuji sapt3'dhilqta; dua 
puluh - saptawingSa; ketujub saptama; - tingkat jaga dan tidur sapta­
pada 
tukapg n kannaJ)ya; tukang; - air jaliiMra; - bambu mavii; - batu 
jaIagraha; - besi lohakara; - bUDga rrialini; - cud walanten; -daging 
walakas; - kayu kalang; ul)4aJlagi; ul)<.lagi; - pateri maniga; paniga;­
/pemulung sampah ta!.lah wok; - periuk belanga kuuila; 1rumbhakBra; 
- tembikar kumbhaIcara; (pekerjaan) - batu jalagraha 
tuk~r v hurup; urup; ditukar, tertukar komp 
tulah n Sapa; 
tulang n asthi; balung; tulang; tahulan; tulang; walung; - belakang walta; ­
belakang yg mem bawa untung warta al,tayu; - punggung SaraSarlra;­
rawan tangkai; bejana tempat - dibakar (biasanya berbentulc Spl 
binalang) (pa)tulangan 
tular v, menular tumular (kds tular) 
tulen a ak:ila; akhila; tulen 
tuli a tuli; pura-pura - apituli; tuli-tuli 
tulis v ripta; suraL; juru - panulisan; menulis angripta; manurat; ditulis 
pinustaka; rinipta; sinurat; ~ika; ditulisi, yg - panulisan; dituliskan 
riniptaken; tertulis likhita; likila; wiIapa; piagam - likitapatra; tulisan 
likhila; palupuy; pralampita; pustaka; ripta; tika; tulis; wirasta; - taDgan 
hastalekha; - tentaDg burung p~lprakaral)a; penulis (di) pengadilan 
 

timah (hitam) n Iimah 
timba n Limba 
timbang v, memper-kan mangruocita (kds lliocita); timbangan taraju; 
pertimbangan wieara; wieiiraI)a; witarka 
timbil n, bertimbillimbilen 
timbul v metu; modal (luis udal); prawe~; welu; wijil; menim bulkan cinta 
asmaralbirabi madanakfuya 
timbun v ti tib; tumpuk; ber- u~ungan (kds uQung); ber- (kayu dsb) u~qung­
un4ung (luis ul!~ung); bertimbun·timbun ltunpuk·tumpuk; tim bunan 
patimbunan 
timpang a tiropang 
timur n plirwa; piirwa desa; piirwadita; timur; wetan; - laut aisani; aisanya; 
apaiajiui; esanya; isanya; kesanya; uttarapiirwa; fajar- bang timur; bang 
wetan 
tindak n, -tandok acara; ee~~a; tindakan gama; prawretti; - kekerasan 
baHitkMa; walaLkara; - lelaki narya 
tindas v ~~is; tertindas t~~es; penindasan wimardana 
tindih v, Litih; (lumpang. Limbun) LiI)9ih; ttunpang 
tinggal v tinggal; lilar; - (diam, hidup) di butan wanawasa(na); - tetap di 
tempat wasaka; (tempat) - andel; bertempat - di (u)munggu (kds 
unggu); meninggal dunia dihyang; - (dunia) praya; meninggalkan 
parityaga; trajanti; wiyasa; - daerah/negeri tyaktadeSa; - kampung 
halaman, daerab, at~u negerinya wltadda; -/mengingkari 
keduniawian tyajet; ditinggaikan linumbar; tega; tyaga; winiwarja (kds 
wiwarja); wiraha; wiwarjita; ditinggaikan, tertinggal(kan) kawuri (kds 
wuri); dana berupa bend a yg -nya tyagadana; tinggalan tinggalan; tilas; 
ketinggalan atinggalan 
tinggi a aruha; awful; inggil; konjuk (kds unjuk); luhur; (m)aruhur, parama; 
punjung; roha; ruhur; ueea; uechaih; u<fua; uddhata; unata; iirddha; 
uttungga; wiSesa; - (bangga) tungga; - dan rendab nicang ucea; ucea­
mca; - bati cittawalepa; - semampai anggayasLi; unata: dng dahan­
dahan - unatasakha; sangat - atyucea; mahocea; tertinggi agracuqa­
tnalJi; cud3maIJi; lqt.apradhana; mahottama; nais.!hika; niraLisaya; parama; 
par3rdhya~ wis~; titik - (zenilh) iir(d)dha; iIrdhwa; yg (ter)tinggi 
pangunggul (kds unggul); tungtung; ultunggoUungga 
tingkah n. Ialru ac8ra; ambek; btfawa; c~~; ce~tita; ce!itya; inggit(a); krama; 
maryada; naya; pali; palupuy; polah (kds ulah); pracara; pratingkah; 
tingkah; ulah; wretti; ~ laku baik sadhuwrtti; -Iaku manusia lokapra­
~ti; - laku yg baik silakrama; wretui; - yg dibuat·buat laleda; 
 
bertingkab laleda; - laku baik sadhwacara 
tingkat n t~Qa(n); bertingkat matul)~ 
tinja n tajang 
tinjak n timIak: 
tinjau vtii'ljo; peninjau wwang angungang; peninjauan paninjon; paninjowan, 
panii\jwan 
tinju n mu~~; tombok; bertinju atombokan 
tinta n anjana; mangsi; m~i 
tipis a tipis; menipis anipis 
tipu n wahita; - muslibat upayaba1icana; tipuan maya; penipu drohak:a; 
druhakB; penipuan (pembohongan dsb.) wyaja 
tirai n (a) wfu"aQa; jamanika; jawanika; kajang; keIir, samir; taweng; tawing(­
tawing); - putib swet.3ngsuka 
tiram n tirem 
tiru v tiro; meniru anulad (luis tu1ad);~ (menconlOh. menyerupai) (m)atiru; 
tiruan timan; tirwan 
titab (perinlah) n titah 
titi v, titian wOl; wwat(an); - goyang ke akhirat wwat ugal-agil 
titik n bindu; IeSa; rarab; windu; bertitikan aracab; - tertinggi iirddha; sbg 
~ akbir pako~dhi (luis usadhi); sbg - tolak pako~dhi 
titip v, titipan nyasa 
litis v, titisan tus; - "yang Agung!Mahatinggi wisesarnw-ti; - Wisnu 
Triwikramawatara; penitisan piturun (luis turnn) . 
tiung (burung) n syung 
tiup v, sib; sirir; tub; bertiup sumirir; meniupkan aniriraken; ditiup sinib; 
tertiup kasiriran 
togok n kawandha; lawayan; skandha 
tobok (senjala) n rewek; tubuk: 
tokek n tekyak: I 
toko n repas 
tokob naIcreti; - terkemuka (pertama, utama, penting) paramajana 
tolak v tinget; tengo; luJak; menolak arnadal (luis wadal); 8wcira; awam; 
badhaka; wildhak:a; wuQu; menolak/melarang atengel; atengo; - (perin­
lah dsb) langghana; penolak bisa wi~paha; senjata - kesaktian musub 
panulak; tulak: tala; alat - (utIc mengembalikan sesuatu) parnangsil (luis 
wangsil); penolakan iik¥pa 
toleran a u~; upe~ 
toleransi n u~ . 
 

~f:apaddha 
tulus a arjawa; maitreya; maiui; tulus; - hati satyawada; - ikhlas sarjawa; 
ketulusan maitreya; maitr1; metil; - bati maitreya; maitrl 
tumbuh v kacambah; prawroodhi; tuwuh; wiwr&ldha; wiwrMdhi; wuwuh; ­
subur dreman; - tidak subur (di lanah yg lidak baik. bergaram. 
berbatu-balu. dsb) tinggarang; sedang - (lanaman) wrwdhi; bertumbuh 
(m)awuwuh; udbhijja;tumbuhan ikurasu; padapa; Selaiijana; tarahudan; 
tawa; wai<a; - (bergetah merah atau menghasilkan warDa merah) 
kalas; - melata tarulata; - menjalar ulur; - obat o~dhilata; ­
pengganggu gulma; - yg dapat dibuat obat ~dhilata; tetumbuhan 
sthawara; tuwu-tuwuhan; pertumbuban wrddhi 
tumbuk v tutu; - (beDtus) tumbuk; beras - tutwanjmembantu menumbuk 
padi tulung tutu 
tumit n tungkak 
tumpab v wutah; - (muntah. muak) mutah 
tumpaDg v titih 
tumpas v twnpes 
tumpat (penuh padal) a wipuIa 
tumpeDgJnasi dibentuk spt kerucut U1k upacara selamalan) n twnpeng 
tumpu v, tumpuan kaki (termasuk alal-alat perlengkapan upacara agama 
Siwa) tripada; p3dapr~ padap l~ 
tumpuk n twnpa(ng); bertumpuk matumpya (/cds tumpya); tumpukaD 
kapuk/katun twarasi 
tumpul a jugul; ke~ 
tuna (kurang) a tuna; - budi tunabuddhi; - kebijaksaDaan (politik) tunana­
ya; - pengetahuan tunajffana; - sastra lfaJabuddhi; tunasastra; wrua­
buddhi 
tunas n ~gkura; lung; lunggah; padapa; pallawa; praroha; pupus; semi; sewo; 
sinwam; - muda humbul; (ranting) - pad.apa; bertuDas (m)asemi 
tunda v wi$Jha; tidak d~ (segera) tan wistha 
tn,nduk v praI)ata; talu; tu(ng)kul; tutiit; - bormat saJlf'!l!Ulla; menundukkan 
bh~parlta; - diri sendirijicitma; - muka umungku (/cds ungku); hal­
damana; ditundukkan jita; - (dialahkan. dikuasai) karaha (/cds raha); 
tertunduk (tertangkup) konjEm (/cds tilije"'m) 
tUDggal num adwiti; ekatara; tunggal 
tunggang v titih; tunggang; (waktu) - gunung (matahari hampir silam) 
tunggang gunung; tunggang parwata; tunggangan (kendaraankuda. ga­
jah. dsb) tunggangan; penunggang kuda aroha; mamawli§wa (kds wawa 
+ aSwa) 
 
tunggu v anti; tempat - panunggwan (/cds tunggu); menunggu manganti; 
mangan~&t (kds antus, antusa) 
. tunggol n dhwaja; pataki; tinggo; blDggak; - (bendera) tunggul; - (poko/c, 
pohon, plUIggur) tunggak 
tungkn n mahanasa; tumang 
tujang v, tnnjanpD 8db8ra; penunjanR antru 
. tunjuk v, petunjuk ~ byakta; de8ana; petunjuk luduh; uddeSa; upadeSa; 
widhi; (w)yakti; - perilaku utama dharmasameya; diberi - inadesa; 
pertunjukan na~a; tontonan (/cds 1OOton); - wayang bacangah; rna­
cangah; pawayangan; tempat - palontonan 
tunjung tb 11 kamala; pangkaja; saroja; lunjung; - besarlraksasa mah8padma; 
- biro imiiwara; nilotpala; - biru (mekar malam hari) kuwalaya; ­
merah raktakumuda; bunga- biro (Nyamohaea caerulea) ulpala 
tuntas (hams sama seko/i) a katulas; tutas 

tuntun ~ ', tuntunan naya; winaya; - _bagi sirat-si~t kesatria ~triyawinaya; 

- tepat nayayukti; - yg baik nitiyoga; suniti; bertuntunan (wi)naya 
tupai 11 wut; wutkawu; - terbang (Pteromys); Iangkapa; walangkapa 
turi (poho1l) 11 turi; luse 
turun v tampa; i&JWl; turon; - (mLltahari) lingsir; jalan menuron aturunan; 
keturonan angSa; anwaya; apatya; awatara; jantaka; jataka; kula; pami­
twnus; (Jcds twnus, lUS); pranaja; simu; tiris; lOS; turas; tiis; wangSa(na); 
w~ka wet; weibel; wetwet; - (anak cucu) tuSlus; tutus; - (anok cueu, 
anglcala1l) anwaya; tiis; wangsa; wW; welbet; - bangsawan kulioawang­
Sa; - bangsawan (luJuu, tinggi) mahawangsa; wangSaja; wangsajati; ­
ksatria ~yajiti; ksatty"'angsa; - murni kedua belah pibak ubhaya­
kulawiSuddha; - murni dr dua belah pibak ubhayaSuddhakula; - murni 
dr keloarga bangsawail kuIadhawangsa; - raja nathaja; - rendah 
alpajanana; - Wisnu Wi~uwangsa 
torus n lurus 
turut v singgih; - (iJcUl.patJdz) tutiit; menurut abangun lurut; tilt; lutUt; yatha; 
- adatltrad~i ya1h'8nusara; - aturan yath8kramna; yath3nyaya; - aturan 
yg tepat yath8sthiti; - cerita lama yathapural)a - hukum yathawidhi; ­
keadaan yalh3yukti; - kebiasaan yathayoga; - keinginannya yathakama; 
- kekuatan/kemampuan yatbaSakti; - kenyataan yath3rtha; - kesukaan 
yat.h3liIana; - pangkat yadlaIcrama; - tatacara yath3Icrama; - tradisil 
nalurilketentuan agama yathigama; tidak - aturan apak:rama; diturut 
kapisinggih; pinisinggih; turutlab pisioggih; penurot drOOhabhakti 
tusuk 11 SWlduk; blDduk; - (gading) sadak; - (alat me1lusuk. meni/cam. dsb) 
, ::::... tusukan ~~.... "k
panew~; paneWCA; t.ewe 
 
tutu] n tutul; barimau -/bu]ub macan tutul 
tutup n aling; liput; - (akhir, puncak, teruJama, terbaik, tertinggi)wekas;­
(atap) rahab 
tutup v tutub; tutup; menutupi angrahabi; rurriahab; - (me/iputi) angliput; 
lwniput; ditutupi kaJiput; karahaban; tertutup kuncita; tertutup(i) 
kaliput; penutup apawarga; pamekas; - (barisan dsb) panutub; ­
(pertunjukan dsb) tutuban; sbg - makapamekas 
tutur n ujar; uwaca; wuwus; bertutur (m)awuwus; uwaca; wagrni 
uang n demi; dhana; jinah; - dan barang-barang berharga brana; - masuk 
dan keluar (belanja) ayabyaya; ayawyaya 
ua p, kuap n uwab; u5wasa (juga: asuwasa, toswasa) 
ubah a, berubab wikara; - (menjadi lain) winiwata (kds wiwarta); - rupa 
timah; wisiaeta; wik"reta; tidak - nirwilcira; tamolah, tan/tar molah (kds 
ulah); awyaya; perubahan wikara; wreddhi; lh juga modifikasi; - rupa 
menjadi raksasa yang dabsyat, katriwikraman (kds triwikrama) 
ubi 1 (akaryg menjadi besar) n mula; 2 n kumbili; 3 n (= umbi-umbian) wakatal; 
n (= ubi-ubian) miilaphala; 4 Solanum tuberosum (= ubi hutan) wyu 
ubin n i~~a 
ubub,'ububan n ububan (kds ubub) 
ubun-ubun n wunwunan, wuwunan 
ueap n ucap, wuwus; mengueapkan (sesuaJu) mangucciuanaken, wacaka; 
diucapkan winuwus (kds wuwus); yg - bha~ita, wasita; segala yg diu­
OIpkanjadi wakbajra, wagwajra; ueapan abrawit, brawit, wacana, wilda; 
waJcya; - selamat asirwada; - syukur manggala; manggalya 
udang bnt n karka~, makara, pakung 
udara n ambara; antarilla, an~ byomrultara; digdeSatara; gagana; nabhas­
tala; tawang; wihaya, - kering (tidak hujan) trang; seluruh - diganta­
rWa 
udik n grimya, ud.ik; ke - (ke selatan) mudik. 
ujar n ujar; ujaran ucc~a, uncar; wadya, wrucya; wrup­
uji n ku~, parik~; menguji mamarilc~; umarik~; pengujian pam~ 
ujudn bhawa,lwir, tadakara,-asalrupajati; berujud; - babi butan warahika; 
- kera wanarariipa; - spt matabari pagi waliirillara; perujudan tak 
bereela anindyawan:ta; menurut perujudannya wi~yalingga 

ujung n agra, antya. hujung, koiica, kuti, mala. pucuk, ugra, ujung, waja. ­
(kayu) tungas; - (tajam) ko~; - busur ko~dhanus; - daun rum put 
treminta; - jari anggulyagra; - kaki dagan; - kuku nahagra; ­
runcing/tajam tiog(h)as; - telagaikolam ta~u~; - tombak wahos, 
wahwas, waja; mata tombak atau Iembing tomaragra; berujung tajam 
~~agra, ~!uinana; batang kayu berujung menyala tum per 
ukir n pahat; mengukir mangukir (/cds ukir); ukiran (palung, area) ukiran; 
berukiran apahat; berukir-ukiran mokir-ukiran 
ukup n, diukup (agar berbau harum) inukup (/cds ukup), inukupan, inukup­
ukupan 
ukur tepa. repus; mengukur dng tepat atCpat; tak terukur aparimita, tak 
terukur (panjangnya) aprameya; ukuran matra; pramfu.1a; ukur; - berat 
(bagiemas,perak) nuiSaha, tahil; - besar kedl prayaya;-isi (utk padi dsb) 
kuyan;-umumparimana;kesaluan-bobolemaskupang;takberukuran 
tan papram3.{la 
ulah n polah tingkah; ulah 
ulak, ulakan n a~, asa; ulek; ulakan/pusaran air wulakan 
ulangativambal; wali, waluy, waluya; ulangan (h)uwah,punarmada,punarwada; 
berulang-ulang titir; awanti-wanti, (m)awanw (/cds wantu) 
ular n bhujaga; bhujangga; naga, sarpa; taksaka; uta; uraga. oraga; wilesaya, 
wyiila, -tarunga; - air besar uling; ~ betina nagini; - keeil wedit;­
kobra wyalasarpa; - umum (banyak, kebanyakan) nagasamuha; 
kelompok - = - umum; kulil - uragacanna; raja - /naga uragadhipa, 
uragapati, uragaraja; tali - uragapaSa 
ular-ular 1 n walan; 2 n (semacam panji-panji) juluk-juluk; ubar-abir; 
walantaga 
ulat n nilanggu; olan; uler, wuler; wyaJangga 
ulet (liat, kuat) a dhairya, wyawasaya; keuletan n nob, wyawasaya, kawyawa­
sayan 
ulung a iidi, adhi, prasiddha. yg - siddhawara 
uman v, menguman-uman ~ tempelak 
umbar Gumbai, rurnbai) n ruwit; berjumbai aruwit 
umpama n bari; umpama; seumpama umpama; perumpamaan dI:~tanta 
umpat n upawada; u(m)pet; mengumpat angumpet (/cds umpet); parawada 
umum a janapada; lokasthiti; mahajana; parajana; praja; pratyak~; sam-anya; 
masyarakat - mahiijana; (yg) - dan (yg) gaib/rahasia wahyantara; 
mengumumkan umiw3ra~a (/cds wiwliraQa); diketahui - wistara; 
diumumkan winistaran; pengumuman ghosana; ghosita; - tertulis
ci'rika . . . 
 
umur njarat; wayah 
undak, undak-undak n lantaran; tunman; undak-undakan turunan; turon­
turunan; berundak-undak atul}4a-tUt:l~ 
undangn suruh; undang, u~~g;mengundang anuruhi; (m)ul1cJang; diundang 
kaundangan; undangan suruhan; orang yg diundang susuruh 
undur Y, undur; surud; m engundurkan/menarik diri angundur; mundur; 
anunduri; angunduri; mundur sumurud 
unggas n datyuha 
ungguJ a adhi; adimiirti; adya; aryama; para, sre~!3, ~$a; ungguJ, ungkul; 
unama; - atas musub jayaSatru; sangat - atidiwya; jaya; sangat ­
(pemberani, mulia) mahadhikara, warawirya; sangat - dl jasa 
atipu~yamanta; terunggul ad(h)imukhya; kaJyal)a; lqtapradhana; 
keunggulan giQa, gUQa, wise~; wjsi~ta, yoni, -luar biasa paramotlama, 
- yg sempurna anindyaguJ.l3 
ungka n (kera bertangan panjang, tidale berekoi) uwa-uwa, wawa, wwawwa 
ungkap Y, ungkapan wilapa 
ungsi Y, 1 mengungsi ke umungSi, umus'f (kds ungsi, usi); para pengungsi 
ongsyan-ongsyan; pengungsian n upaSraya; 2 mengungsi (mencari, 
mengejar) (m)angungsir (/cds ungsir) 
ungu (warna) a ungu, wungii 
unsurn dhatu; - eteraIcaSadhatu; akasagaml; - cahaya tejadhatu, - tanah 
p~iwldhiltu 
unta n u~t,ra, o~~ 
untai n tii; unte; menguntai (memintaJ tali) mangunte (/cds [h]unte); untaian tii; 
- bunga mhlya; sekar taji; - (mutiara) gucchaka; spt - mutiara rna!1isii­
trawat 
untuk p, diperuntukkan abhimata, inabhimata 
untung (nasib,laba, [ke]mujur [an] ) n arjya; bhadra; bhagya; lilbha; manggala; 
tija bhagya; wreddhi; beruntung bhagyamanta, nohan, pralabdha, sabha­
gya, saubhagya, sobhagya; tidak - agati; serba menguntungkan 
sarwamanggala; keuntungan labba; wreddhi, wrddhi; - istimewa wara­
labha; - tertinggi unamalabha; peruntungan lak~mi 
upaeara n ask8ra, parikrama; upacilra; upaSobha, upaSubha; walikarma, wali­
krama; widhi; - (keagamaan) kriyii; - adat widhikarma, widhikrama; 
- kematian katileman (/cds tiJem); - kurbanlselamatan yajii'akanna; 
yajfi'alWya; yajfi'akarakanna; yajfiakanna; mengadakan-kurbanlsela­
matan mayajnabhyasa (/cds yajnabhyasa); - pemakaman ante~l;hik8rya; 
anty~!hik8rya; - pemberian nama sangaskararthanama; - pembukaan 
miilakarya; - pemujaan upakfuya, upakriya; - penobatan abhi~ka-
165 
krama; - penyelamatan manggala; - perkawinan panigrahawidhi; 
wiwahamanggala; wiwahasangslcira; - tertinggi ante~!hikfu-ya; antye~­
~a; - tujub bulan bari labir temu banu; dng - istimewa wis~a­
widhi 
upah n phala; swadak~ir:ta; tewas, tiwas; upah(an) upak3ra; wahyaphala; -/ 
pajak persabungan ayam, upah taji; - rata-rata madhyamaphala 
upas n upas 
upaya n nimitta; pada; purih; - (usaha) pada; upaya; (daya) - upadi; upaya; 
- manusia lokopaya -/sarana palsu (bohong, dusta) upayabancana 
upeti n pahUdhama; prabhrti; upetijana; utpatti; -(kpd raja, pembesar)upahara; 
- tabunan wungan tahun 
upih n jarupih; upih 
urai (ms! rambut) a uray, ure, hure; terurai karantan (kds ran~); mora (/cds 
ura); wistara; uraian cerita wya]qta; mengurai-urai (sesuatu) 
bergelataran arniwir, umiwir (kds wiwir) 
urap (dr daun kayu manis dan bawang) n lepana; wangwang; - kecantikani 
kosmetik, urap-urap (kds urap) 
urat n na<;il; naIa; otwat; urat; - nadi nagi 
uring, uring-uringan a uring-uring(an), uring-uring(en) 
uruk (timbus, timbun) v urug; menguruk(i) angurug(i) 
urung v (gagal, tidak berhasil, sia-sia) (h)urung, (w)urung~ wande; wandya; 
wandhya; wyar, wyartha; tidak - tan wand(h)ya, tan wande 
urus Y, urusan (dl pengadilan) wyawahara; - orang lain parabyapara; peng­
uros rumah tangga dw3rika 
lurut Y urut; inurutan diuruti(msl dawmya) 
2urut (teratur) v, urutan pangktikrama, pantikrama, ririg; menurut ­
mapantikrama; urutan acara kramaouwarta; urutan keturunan wang­
~a ­
usaba n (pang)ruainbhana, a1apkena; arambha, arembha; arjana; byasana, 
wyasana; ce~~, lolya, maha; nimitta; pral]idhana, prayasa, prih, sOOhya, 
samarambha, sigi, utsaha; unhIma; wikalpa; - keras atpada, kinkin, dng 
- keras atisambhrama; - sia-sia wyarthapraya, hal- pangiirambhana; 
- yg tepat upi ya.. sedikit - mandotsaha; berusaba angabhyasa, aram­
bhana, Pnu:Lidhana.. sadhaka; berusaba keras mahotsaha,lqtapariSrama; 
pegap/m~gap; bero aha mencapai anghalaya (kds halaya); berosaba 
menguasai (menangkAp dsb) angukih (/cds ukih) - utk kesejahteraan/ 
kebahagiaan orang lain maropahi!.a; mengosabakan anigi-n igi (kds sigi); 
udyoga;supayadiu.sahakansigim!'n; erusahaan byapara,kriya, wyapara; 
wiwyapara; - tan katanen 
 

usap v usap; mengusap lengan (siap bertempur) angusap lengen; diusap-usap 
inusap-usap 
usar v usar; diusar(i), digosok, tergosok kosar 
usia nayii~ Ilyul}; ayus; jara; wayah, y~; - (manusia) puru~ayu~ - dunia 
yugakala; - tua wroodhariipa; (dng) - pendek alpajlwita; lanjut ­
wayowr&ldha 
usil a ungsil, (m)ongsil; wegig 
usir v t~~ung; - - mengusir atulJ~ungan, pengusiran n wisarja; wisarjana 
usung v, meogusuog, mengusuogi angusungi (kds usung); usungao lantaran 
usus n basang, usus 
utama a adhika; adhikara; buddhidharma; dharmakuSala; dhannapaciyana; 
dharme~~; dhannika; kretapradhlula; kUSala; pUl)Yaman; p~yawan; sa­
gu~; satwika; susila; utama; wi~a; sangat-dharme~Hh)a; dharmi~t)la; 
yg - srestha, sresta; terutama adi; Ildhi; mrucadi; kretapradhana; 
mahottama;-mukya; ·~ayaka; parama; pradhfula; prathama; wiSe~; dibya; 
diwya; lq"tapradhana; mukhya; uttama, wise~a; yg - pramuk(h)a; 
keutamaan dharmayukt.i; gina; guI)a; kasadhun (kds siidhu); pul)ya; 
kasajjanan (/cds sajjana); kaottaman; kauttaman; koltaman; kasusilan; 
susilawan; - darma, - kedermawanan, rlanaparamita; - sempurna 
anindyagUJ)a; - wanita stDsadhuta 
utang n (h)utang; - budi reQa 
utara nlor; lwar; uHara; berada di - uttarastha; daerah - uttaradeSa; laut(an) 
- unarasagara; mengutarakan angutara (kds utara) 
utub a akila; akhila; sakala; tunggeng; wetah; (a) weteh; (a)wutuh 
utus v, utusan caraka, diita 
uwak n uwa 
uyon-uyon (permainan lagu-lagu gamelan) n uyiiyu 
variasi n ~aicitrya 

Venus n Sukra (1 Dewi Cinta dan Kecantikan; 2 nama planet) 

 
wabab n maraQa 
wadah (bejana, penampung, dsb) n Sdhara; jalasthana; kajang; pata<!ahan (kds 
taQah); waQah; wawa<\ah; wawan; - beras tambakur; tamwakur; ­
bunga (dr daun pisang) walangsang 
wadas n rejeng 
wajab n muk(h)a; rahi; wadana; w3l1}a 
wajar a, tidak - wailqta 
wajib v, kewajiban n anu~~a; dhanna; rena; ubhiya; tata; wretta; - berbuat 
baik upakriya;- kesatria (pablawan, perwira) kaSlirabratan, kawirabra­
tan; - tbd kemauan nalsu wi~yadhanna; - sendiri swadharma 
wakar n angkura; angsa 
wakil n duta; palibaya 
waktu n diwa; gh~; ghapta; kala; labuh; wanci; wayah; weIa; - (yg) akan 
dataDg anagatak8la; nagata; - lampau, yg akan datang, dan kini 
atit8rui.gata wartamana; - yg akan datang dan yg lampau anagatatita­
kala; - buta ayam diwasimta; -hujan (turun) wanakaIa; - musim 
gugur Saratsamaya(k3Ja);saratkIDa; - musim semi basantamasa; wa­
santam8sa; - perang/pertempuran yUddhaJcala; - senja sandhikaJa; 
- siang hari dinakala; - siang dan malam ahorlitrakaIa; - siang dan 
malam sama lama wi~uwak8la; -silam matahari astarnImakaIa; ­
turun hujan wanaIcala; jangka - ( =112 bari) karana; kebilangan ­
kID~a; pd - itu Lewe"k; roda pengukur -, welacakra; setiap ­
nityakrua; tiga-abtaditrilCala; tepat pd waktunya waiici; sewaktu wihu 
walang n, -- hati walang ati 
walet n (Hirundo esculenta) terik 
wali n parujar 


walikukun (Schoutenia) n halikukun, walikulrun 
waluh, (!abu) n waspa; waluh (dipakai pertapa sbg wadah sesuatu) 
wangi a minging, wangi; wewangian , wangi.wangian n gandhaw<isa; moda: 
saptakomara; saptakum3rika; wangi-wangi; wawangi; wida 
wangkang Uung kecil) n wangkang 
wanita n abaJa; awata; anakbi; anak-ebi; anggana; babini; dIuiri; kiiminl; nan.; 
sui; wadhu, wadhujana; wanita; - baktilsetia strlsadhu; - cantik 
sundaii; waranggana;warawadhu; warawaniti; - cantiklutama warastri; 
- (ter)c3ntik stilratna; - Iuar biasa adhilcarawaniUi; - muda tarulJi; ­
remaja yuwau; yowat1; - sejati paramirthastrl; - terbormatlhebat 
kuillnggana; - saogat cantik lak~mjwab; -- tak bercela anindyanari; 
permata - (=wanita tercantik) strlralJla 
warga n warga; - - negara pora; para - negara porajana 
waris n, mewarisi angliliri 
wama n rangga; upacira; warJ)a; diwarnai, diberi berwarna rinangga; ­
gelap syang; berwarna gelap masyang; berwarna kegeiap-gelapan 
masyang-syang; - kemerab-merabanlperangwyang; - kulit pamuIu; 
- putib swetawan:ta; - zamrud (hijauberldlau) marakat.awaIT}a; banyak 
- bahuwaroa; banyak warnanya manitra (/cds cilla); baban - merah 
kalyaga; berwarna apamulu (kds wUlu); rangga; - bagus sacchaya; - biro 
nilatcara; - biru nllam riilawarJ}a; - gelap drawela, andrawela; - merab 
asinang (/cds sinang); rakthlciua; rakta"wfu1].a; sindiirawarl)a; suminang; 
berwarna-warna wicitra; mewarnai merab angralctani 
warsiki (bunga cempaka)n warsiki, wresiki 
waru (Hibiscus tileaceus) n waru 
wasiat n ubhayasanmata 
wasit n majana 
waspada a auyatna; lak~ita; niti ; prayatna; samsmreLi; Sawadhana; waspada; 
wiweka; yama; kewaspadaan (dl polilik) wiweka 
watak n ambek; buddhi; darya; hrOOaya; krama; swabhawa; tekwan; wanci; 
wrelti; - baik silawrtti; - pemain pentas (panggung, sandiwara , 
drama, tari, dsb) na~giI}a; berwatak aswabhawa; makaswabhawa; ­
m ulla dibyagu~a, diwyagul)a; mahiisatwa; - suka berzinah wisamang­
gamabhawa (wisamanggama + bhawa) 
wawa (kera, Hi/obotes /euciscus) n uwa-uwa, wowo, wwawwa 
wayang n wayang; - orang wayang wwang; pe(r)wayangan pawayangan 
wedana (kepala jabatan/kantor) n wadana 
wenang a, berwewenang widhayaka; wewenang wenang 
wereng (hama padi) n wereng 
 

wewenang n lh . wenang 
wibawa n, kewibawaan pratilpa; wibhawa 
widasari (Porana 'Volubilis) n widasari 
widuri (Calotropis gigantea) n waduri 
wilayah n rnaJ)<Jala; wengka; wi~ya; - yg disucikan, -suci rnaI1Qala(rn); ­
(sendiri) swawi~ya; - Jawa YawamaJ'!qaJa; - Wisnu Wi~~wa~4a 
wirama n wirfuna 
wira-wiri 'V gatagata 
Wisnu n, Dewa - ito sendiri Wi~~wiltmak:a 
wiwalik (nama burung) n wiwalik 
wlingi (Cyperus elatus, rumput) n walingi 
worawari (Clerodendrumfragrans) n wunga wari, wonga wari 
wujud n lwir; wastu; - tak terlawan aniwarya lak:~~a; berwujud atrnaka; ­
samaran rnayarupa; perwujudan dhatu; - Hyang Agung/ Mahatinggi 
wiSesarniirti 
wungJi wales (nama pohon, lambang pembalas perbualan kebaikan) n wungli 
wales 
yaitu pya; yaleIci; yateka; yatikana; yelci; yeku 
yakin a angakusara (/cds akusara); (sa)niScaya; sacihna; sraddna; awas (kds 
was); - penub adhimukti; meyakinkan niScaya; keyakinann prauti; 
upapatti; peuub - angakusara 
yaksa n (golOflgan makhluJc setengah dewa) y~ 
yang p, - jayaimenang wijayanti; - mengalahkan semuanya wiswajit; ­
molia sang w~; - dipandang uogguJ (istimewa, berkuasa, mulia, 
dsb) winiseS;8 
yayasan n. - keagamaan dharmasthana; - sosial k1ti 
yoga n (sonadi.latihan kej iwaan maupun badan , bertujuan mencapai kemam­
puan lcejiwaan, at kemanunggalan dng dewa, at pemhebasan jiwa) yoga; 
- sibir (gaib, pesona) yogamaya; - yg sempurna yogasiddhi; beryoga 
(m)ayoga 
yogin; sang-(pendeta.pertapa) lk,yogi; sang-(pendeta,pertapa)pr. yogini 
yogia a, seyogianya n illpnep; yathayogya 
 
zakat n Ih darma 
zaman n kalpa; - akhirat niskalajiiti; - dabulu (kala) anadik8Ia; puhun; 
piirwakala; unik3Ia; - dulu adikaIa; atltakaIa; atitapitara; atitasrama; 
usaQakala; - kehancuran/kekosongan sangharakalpa;> akhir ­
kilawasana 
zamrud n marakata; mrakata; mrekata 
zat n, - cair unggul (sangat baik) ad(h)idrawa 
zenith n Urddha; - dan nadir (titile tertinggi dan terendah) tirddhiidhah 
ziarah n tlrthayatra; - ke tempat pemandian keramat tirthayiitra; berziarah 
yatra 
zina n, berzina balenjar 
zirah n rasuk; waju; berbaju - (m)arasuk; memakai (baju) - rumasuk